Chính sách thuế là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm chính sách thuế

Chính sách thuế (Tax Policy) là tập hợp các quy định, nguyên tắc và công cụ do Nhà nước xây dựng nhằm xác định cách thức thu, quản lý và sử dụng nguồn thuế trong nền kinh tế. Đây là một bộ phận cốt lõi của chính sách tài khóa, có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn thu cho ngân sách, điều tiết thị trường, và thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội. Chính sách thuế được thiết kế dựa trên nguyên tắc công bằng, minh bạch, hiệu quả và phù hợp với điều kiện kinh tế của từng quốc gia.

Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), chính sách thuế không chỉ là công cụ tài chính đơn thuần mà còn là phương tiện thể hiện định hướng kinh tế vĩ mô của Chính phủ. Mỗi quốc gia có cách tiếp cận khác nhau tùy thuộc vào cấu trúc nền kinh tế, mức độ phát triển, và chiến lược tài khóa. Chẳng hạn, các quốc gia phát triển thường chú trọng tính ổn định và bền vững ngân sách, trong khi các nước đang phát triển ưu tiên khuyến khích đầu tư, xuất khẩu và công nghiệp hóa.

Chính sách thuế bao gồm hai thành phần chính: chính sách thuế suất (tax rate policy) và chính sách cơ sở thuế (tax base policy). Thuế suất quy định tỷ lệ thu trên thu nhập hoặc tiêu dùng, trong khi cơ sở thuế xác định đối tượng chịu thuế và phạm vi áp dụng. Việc điều chỉnh hai yếu tố này giúp Nhà nước đạt được mục tiêu kép: vừa đảm bảo nguồn thu, vừa khuyến khích phát triển kinh tế.

Bảng dưới đây thể hiện các yếu tố cấu thành nên một chính sách thuế hoàn chỉnh:

Yếu tố	Mô tả	Ví dụ
Thuế suất (Tax Rate)	Tỷ lệ phần trăm áp dụng lên thu nhập, doanh thu hoặc giá trị hàng hóa	20% thuế thu nhập doanh nghiệp
Cơ sở thuế (Tax Base)	Phần giá trị chịu thuế được tính để thu thuế	Thu nhập ròng, giá trị hàng hóa bán ra
Miễn giảm thuế	Chính sách ưu đãi nhằm hỗ trợ lĩnh vực ưu tiên	Miễn thuế cho doanh nghiệp đầu tư vùng khó khăn
Phương thức thu	Hình thức và quy trình thu thuế	Khấu trừ, khai báo tự nguyện, thu tự động

Vai trò của chính sách thuế trong nền kinh tế

Chính sách thuế giữ vai trò then chốt trong việc định hình cấu trúc kinh tế và đảm bảo sự ổn định tài chính của quốc gia. Trước hết, thuế là công cụ chính yếu để tạo nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Theo thống kê của OECD, nguồn thu từ thuế chiếm khoảng 80–90% tổng thu ngân sách ở phần lớn các quốc gia phát triển, và khoảng 60–70% tại các nước đang phát triển. Nhờ có thuế, Nhà nước có thể đầu tư vào các lĩnh vực công như y tế, giáo dục, hạ tầng, và an sinh xã hội.

Bên cạnh vai trò tài chính, chính sách thuế còn là công cụ điều tiết hành vi kinh tế của doanh nghiệp và người dân. Thông qua việc áp dụng các loại thuế khác nhau, chính phủ có thể định hướng tiêu dùng, đầu tư hoặc sản xuất theo mục tiêu phát triển bền vững. Ví dụ, việc đánh thuế cao đối với thuốc lá và rượu bia không chỉ nhằm tăng thu mà còn để hạn chế tiêu dùng gây hại sức khỏe. Ngược lại, các chính sách giảm thuế cho năng lượng tái tạo hoặc doanh nghiệp công nghệ xanh giúp khuyến khích đầu tư thân thiện với môi trường.

Một chức năng quan trọng khác của chính sách thuế là phân phối lại thu nhập, góp phần giảm bất bình đẳng trong xã hội. Thuế thu nhập cá nhân với cơ chế lũy tiến theo thu nhập giúp người có thu nhập cao đóng góp nhiều hơn, trong khi các đối tượng yếu thế được giảm gánh nặng thuế hoặc nhận lại phúc lợi xã hội. Cơ chế này đảm bảo sự cân bằng giữa hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội.

Ba vai trò cơ bản của chính sách thuế có thể được tóm tắt như sau:

• Vai trò tài chính: Cung cấp nguồn thu bền vững cho ngân sách quốc gia.
• Vai trò điều tiết kinh tế: Tác động đến hành vi sản xuất, tiêu dùng và đầu tư.
• Vai trò xã hội: Phân phối lại thu nhập, đảm bảo công bằng và ổn định xã hội.

Phân loại chính sách thuế

Chính sách thuế được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau như đối tượng đánh thuế, phạm vi áp dụng hoặc mục tiêu điều tiết. Phân loại rõ ràng giúp hệ thống thuế vận hành hiệu quả và phù hợp với mục tiêu quản lý nhà nước. Dưới đây là ba nhóm phân loại phổ biến nhất:

1. Theo tính chất thuế: Bao gồm thuế trực thu và thuế gián thu.

• Thuế trực thu (Direct Taxes): Đánh trực tiếp lên thu nhập hoặc tài sản của người nộp thuế, ví dụ như thuế thu nhập cá nhân (PIT) và thuế thu nhập doanh nghiệp (CIT). Đây là công cụ chính để điều chỉnh công bằng thu nhập.
• Thuế gián thu (Indirect Taxes): Thu thông qua hoạt động tiêu dùng hàng hóa, dịch vụ, chẳng hạn thuế giá trị gia tăng (VAT) hoặc thuế tiêu thụ đặc biệt. Thuế này ảnh hưởng gián tiếp đến người tiêu dùng qua giá cả.

2. Theo mục tiêu quản lý: Chính sách thuế có thể được thiết kế để khuyến khích hoặc hạn chế hành vi kinh tế cụ thể. Ví dụ, thuế bảo vệ môi trường đánh vào hoạt động gây ô nhiễm nhằm khuyến khích chuyển đổi sang năng lượng sạch. Trong khi đó, thuế xuất nhập khẩu dùng để điều tiết cán cân thương mại và bảo vệ sản xuất trong nước.

3. Theo phạm vi áp dụng: Bao gồm thuế nội địa (đánh trong lãnh thổ quốc gia) và thuế quốc tế (áp dụng đối với giao dịch xuyên biên giới). Các hiệp định thuế song phương hoặc đa phương giúp tránh tình trạng đánh thuế hai lần giữa các quốc gia.

Bảng so sánh đặc điểm giữa hai loại thuế cơ bản:

Tiêu chí	Thuế trực thu	Thuế gián thu
Đối tượng chịu thuế	Cá nhân, doanh nghiệp có thu nhập	Người tiêu dùng hàng hóa, dịch vụ
Ảnh hưởng đến giá cả	Không ảnh hưởng trực tiếp	Tăng giá bán sản phẩm
Tính công bằng	Cao, do gắn liền với thu nhập	Thấp, ảnh hưởng nhiều đến người thu nhập thấp
Ví dụ	Thuế thu nhập cá nhân, thuế tài sản	VAT, thuế tiêu thụ đặc biệt

Các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách thuế

Chính sách thuế của một quốc gia không tồn tại độc lập mà chịu sự tác động của nhiều yếu tố nội tại và ngoại tại. Việc hiểu rõ những yếu tố này giúp cơ quan quản lý điều chỉnh kịp thời để duy trì hiệu quả và tính cạnh tranh của nền kinh tế.

Yếu tố kinh tế: Mức độ phát triển kinh tế quyết định khả năng chịu thuế của người dân và doanh nghiệp. Trong giai đoạn kinh tế suy thoái, chính phủ thường giảm thuế để kích cầu tiêu dùng và đầu tư. Ngược lại, khi kinh tế tăng trưởng mạnh, tăng thuế giúp kiểm soát lạm phát và cân bằng ngân sách.

Yếu tố xã hội – chính trị: Chính sách thuế phản ánh quan điểm của nhà nước về công bằng và phúc lợi xã hội. Một xã hội đề cao an sinh công cộng thường áp dụng hệ thống thuế lũy tiến cao, như các nước Bắc Âu. Trong khi đó, những nền kinh tế thị trường tự do ưu tiên giảm thuế doanh nghiệp để thúc đẩy cạnh tranh.

Yếu tố hội nhập quốc tế: Toàn cầu hóa khiến các chính sách thuế phải hài hòa với quy định quốc tế, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại và đầu tư. Các hiệp định như BEPS của OECD giúp ngăn ngừa chuyển giá và trốn thuế xuyên biên giới, đảm bảo sự công bằng trong thu ngân sách giữa các quốc gia.

Bảng dưới đây tổng hợp một số yếu tố chính ảnh hưởng đến việc hoạch định chính sách thuế:

Yếu tố	Tác động	Ví dụ minh họa
Chu kỳ kinh tế	Thay đổi mức thuế để điều tiết lạm phát hoặc kích thích đầu tư	Giảm thuế VAT trong giai đoạn khủng hoảng
Chính trị – xã hội	Định hướng công bằng xã hội và phân phối thu nhập	Tăng thuế thu nhập cho nhóm giàu, miễn thuế hộ nghèo
Hội nhập quốc tế	Điều chỉnh theo hiệp định thuế và chuẩn toàn cầu	Áp dụng thuế tối thiểu toàn cầu 15%

Cấu trúc hệ thống thuế hiện đại

Một hệ thống thuế hiện đại được thiết kế dựa trên nguyên tắc hiệu quả, công bằng và minh bạch. Theo IMF Working Paper 2018, một hệ thống thuế bền vững cần đạt được ba mục tiêu: (1) đảm bảo nguồn thu ổn định cho ngân sách nhà nước, (2) không cản trở hoạt động sản xuất kinh doanh và (3) phân phối gánh nặng thuế hợp lý giữa các nhóm xã hội.

Cấu trúc thuế hiện đại bao gồm các nhóm thuế chủ yếu sau: thuế thu nhập, thuế tiêu dùng, thuế tài sản, thuế môi trường và thuế thương mại. Mỗi nhóm thuế có vai trò riêng, được thiết kế để hỗ trợ lẫn nhau và tối ưu hóa hiệu quả quản lý tài chính công.

1. Thuế thu nhập: Gồm thuế thu nhập cá nhân (PIT) và thuế thu nhập doanh nghiệp (CIT). Đây là nguồn thu quan trọng, phản ánh trực tiếp khả năng đóng góp của các đối tượng trong xã hội. Các quốc gia OECD thu khoảng 34% tổng thu ngân sách từ loại thuế này. Hệ thống thuế thu nhập hiện đại áp dụng cơ chế lũy tiến, giúp giảm bất bình đẳng và hỗ trợ người thu nhập thấp.

2. Thuế tiêu dùng: Gồm thuế giá trị gia tăng (VAT) và thuế tiêu thụ đặc biệt. Thuế này chiếm khoảng 25–30% nguồn thu ở nhiều quốc gia. Mặc dù mang tính gián thu, thuế tiêu dùng dễ quản lý và giúp tăng tính ổn định trong thu ngân sách. Một số quốc gia kết hợp thuế VAT với thuế môi trường để hướng hành vi tiêu dùng theo hướng bền vững.

3. Thuế tài sản: Đánh vào quyền sở hữu và chuyển nhượng tài sản như đất đai, nhà ở, phương tiện hoặc cổ phần. Thuế tài sản góp phần ổn định thị trường bất động sản và hạn chế đầu cơ. Tại các nước phát triển, thuế này chiếm khoảng 6–10% tổng thu ngân sách.

4. Thuế môi trường: Là xu hướng mới trong các nền kinh tế phát triển, nhằm giảm phát thải khí nhà kính và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên. Các loại thuế như thuế carbon hoặc thuế năng lượng khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình sản xuất xanh.

5. Thuế thương mại: Gồm thuế xuất nhập khẩu, áp dụng để điều tiết cán cân thương mại, bảo vệ ngành sản xuất nội địa và tuân thủ các hiệp định quốc tế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các chính sách này ngày càng gắn chặt với luật thương mại đa phương của WTO và OECD.

Bảng sau minh họa cấu trúc cơ bản của một hệ thống thuế hiện đại:

Nhóm thuế	Đối tượng đánh thuế	Tỷ trọng trung bình trong ngân sách (%)	Mục tiêu chính
Thuế thu nhập	Cá nhân, doanh nghiệp	30–40	Phân phối lại thu nhập, tạo công bằng xã hội
Thuế tiêu dùng	Người tiêu dùng hàng hóa, dịch vụ	25–30	Ổn định nguồn thu, điều tiết hành vi tiêu dùng
Thuế tài sản	Chủ sở hữu tài sản, bất động sản	5–10	Ổn định thị trường, giảm đầu cơ
Thuế môi trường	Doanh nghiệp gây ô nhiễm, người sử dụng năng lượng	2–5	Bảo vệ môi trường, phát triển bền vững

Chính sách thuế và công bằng xã hội

Chính sách thuế không chỉ mang ý nghĩa tài chính mà còn là công cụ xã hội nhằm phân phối lại thu nhập và giảm bất bình đẳng. Thuế lũy tiến là một hình thức thể hiện rõ ràng nguyên tắc “người có thu nhập cao đóng góp nhiều hơn”. Các quốc gia Bắc Âu như Thụy Điển, Na Uy và Đan Mạch duy trì hệ thống thuế thu nhập cá nhân cao (trung bình 40–50%) nhưng đổi lại, người dân được hưởng phúc lợi y tế, giáo dục và an sinh toàn diện.

Ngân hàng Thế giới (World Bank) cho rằng tính công bằng trong chính sách thuế được thể hiện ở hai khía cạnh: công bằng ngang (người có thu nhập như nhau phải chịu thuế tương đương) và công bằng dọc (người có thu nhập cao hơn chịu thuế cao hơn). Việc áp dụng song song hai nguyên tắc này giúp hệ thống thuế duy trì sự cân bằng giữa hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội.

Tuy nhiên, trong thực tế, các chính sách thuế không phải lúc nào cũng đạt được công bằng tuyệt đối. Một số loại thuế gián thu như VAT có thể khiến người thu nhập thấp chịu gánh nặng tương đối lớn hơn, vì họ chi tiêu phần lớn thu nhập vào hàng hóa thiết yếu. Do đó, nhiều quốc gia đã thiết lập cơ chế hoàn thuế hoặc giảm thuế VAT đối với các mặt hàng cơ bản như thực phẩm, thuốc men, giáo dục và y tế.

Bảng sau minh họa các biện pháp phổ biến nhằm tăng tính công bằng trong hệ thống thuế:

Biện pháp	Mục tiêu	Ví dụ quốc gia
Thuế suất lũy tiến	Phân phối lại thu nhập	Đức, Thụy Điển
Miễn giảm thuế cho hộ nghèo	Giảm gánh nặng tài chính	Canada, Việt Nam
Hoàn thuế VAT hàng thiết yếu	Bảo vệ người tiêu dùng thu nhập thấp	Pháp, Nhật Bản
Thuế tài sản cao	Hạn chế tích lũy tài sản thụ động	Hàn Quốc, Anh

Chính sách thuế và tăng trưởng kinh tế

Chính sách thuế có ảnh hưởng trực tiếp đến tăng trưởng kinh tế thông qua các yếu tố đầu tư, tiêu dùng và năng suất lao động. Theo báo cáo OECD Tax Policy Reforms 2023, giảm thuế doanh nghiệp và đơn giản hóa quy trình nộp thuế có thể thúc đẩy GDP tăng trung bình 0,7–1,2% mỗi năm ở các nền kinh tế phát triển. Thuế thấp khuyến khích đầu tư trong nước, tăng khả năng cạnh tranh và tạo việc làm.

Tuy nhiên, giảm thuế cũng có thể dẫn đến thất thu ngân sách nếu không đi kèm mở rộng cơ sở thuế hoặc cải thiện quản lý thuế. Do đó, nhiều quốc gia áp dụng chiến lược "thuế linh hoạt" – giảm thuế suất nhưng mở rộng đối tượng chịu thuế để giữ cân bằng nguồn thu. Ví dụ, Ireland duy trì thuế doanh nghiệp ở mức 12,5% nhưng nhờ chính sách thu hút đầu tư nước ngoài, quốc gia này vẫn đảm bảo nguồn thu dồi dào.

Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, việc áp dụng thuế ưu đãi cho các lĩnh vực công nghệ cao, năng lượng tái tạo hoặc sản xuất xanh có thể tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực đến toàn bộ nền kinh tế. Chính sách thuế vì vậy không chỉ là công cụ thu ngân sách, mà còn là đòn bẩy cho đổi mới sáng tạo và chuyển đổi mô hình tăng trưởng.

Thách thức trong việc xây dựng chính sách thuế

Việc hoạch định chính sách thuế đối mặt với nhiều thách thức trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số và cạnh tranh thuế quốc tế. Các tập đoàn đa quốc gia ngày càng tinh vi trong việc dịch chuyển lợi nhuận (profit shifting) và tránh thuế thông qua các thiên đường thuế. Theo OECD BEPS Project, mỗi năm các quốc gia mất khoảng 240 tỷ USD do hành vi trốn thuế quốc tế.

Thách thức khác đến từ sự phát triển của nền kinh tế số, nơi các giao dịch trực tuyến xuyên biên giới khiến việc xác định nghĩa vụ thuế trở nên phức tạp. Các nền tảng số như Google, Amazon hay Facebook có thể tạo doanh thu tại quốc gia A nhưng lại nộp thuế ở quốc gia B với thuế suất thấp. Điều này buộc nhiều nước phải áp dụng “thuế kỹ thuật số” (Digital Services Tax) để đảm bảo công bằng.

Bên cạnh đó, việc đảm bảo công bằng giữa các tầng lớp dân cư trong bối cảnh thu nhập chênh lệch ngày càng lớn cũng là bài toán nan giải. Hệ thống thuế cần vừa đủ linh hoạt để thích ứng với biến động kinh tế, vừa đủ chặt chẽ để ngăn ngừa gian lận và thất thu.

Xu hướng cải cách chính sách thuế

Xu hướng cải cách thuế toàn cầu hiện nay tập trung vào ba hướng chính: số hóa, bền vững và hài hòa quốc tế. Việc áp dụng hệ thống quản lý thuế điện tử (e-Tax) giúp giảm chi phí hành chính, tăng tính minh bạch và chống gian lận. Các quốc gia như Singapore và Estonia đã số hóa gần như toàn bộ hệ thống khai thuế và thanh toán trực tuyến, giúp người dân dễ dàng tuân thủ nghĩa vụ thuế.

Thuế môi trường và thuế carbon cũng đang trở thành trụ cột trong các chính sách thuế thế hệ mới, phù hợp với mục tiêu giảm phát thải ròng bằng 0 (Net Zero). Liên minh châu Âu (EU) triển khai cơ chế thuế biên giới carbon (CBAM) nhằm kiểm soát hàng hóa nhập khẩu có phát thải cao, khuyến khích các doanh nghiệp toàn cầu chuyển sang công nghệ xanh.

Các tổ chức quốc tế như IMF, OECD và World Bank đều nhấn mạnh vai trò của hợp tác đa phương trong cải cách thuế, đặc biệt là thiết lập thuế tối thiểu toàn cầu 15% nhằm hạn chế cạnh tranh thuế và bảo vệ công bằng giữa các nền kinh tế.

Tài liệu tham khảo

1. International Monetary Fund – Fiscal Policy and Tax Frameworks
2. OECD – Tax Policy Studies and Data
3. World Bank – Taxation and Development Overview
4. OECD – Tax Policy Reforms Report 2023
5. OECD – Base Erosion and Profit Shifting (BEPS) Project
6. IMF – Modern Tax Systems and Economic Growth